مجموعۀ آستان قدس رضوی در مرکز شهر مشهد واقع است و یکی از باشکوه ترین و وسیعترین اماکن مذهبی جهان اسلام به حساب می آید. این مجموعه طی قرون متمادی به شکل امروزی در آمده و دارای آثار تاریخی و هنری ارزشمند و منحصر به فردی است. برای بررسی تاریخ چگونگی شکل گیری حرم رضوی باید به سال های ابتدای قرن سوّم هجری رجوع کرد.
در آخرین روز ماه صفر سال 203 هـ.ق پس از شهادت امام رضا(ع)، پیکر مطهّر ایشان در بقعه ای که در کنار قبر هارون الرّشید خلیفۀ عبّاسی قرار داشت، به خاک سپردند. این بقعه در باغ «حمید بن قحطبه» در روستایی به نام «سناباد» از روستا های تابعۀ شهر نوغان در حدود 2 تا 4 فرسنگی شهر توس واقع شده بود. تا روزگار دیلمان، نشانه ای از تجدید بنا و یا مرمت حرم رضوی دیده نمی شود. با این حال، در آثار جهانگردان و جغرافی نویسانی مانند «ابن حُوقَل»، «اصطخری» و «مقدسی»، به این بنا اشاره شده است. البته بنای حرم رضوی در طول تاریخ با توجه فوق العاده زائران عاشق و مخالفت پادشاهان متعصب و اقوام مهاجم روبرو بوده است، امّا همواره به دلیل عشق مردم به امام رضا(ع)، بنای حرم امام همام استوار و پابرجا بوده و حتی پس از آسیب های فراوان به شکلی باشکوه تر بازسازی شده است. به عنوان نمونه، در زمان حکومت سبکتکین (387-366 هـ.ق) پادشاه متعصّب غزنوی، بنای حرم امام رضا(ع) ویران شد. امّا با سرنگونی حکومت سبکتکین، پسر وی سلطان محمود غزنوی اقدام به بازسازی و توسعۀ حرم نمود. بار دیگر در سال 618 هـ.ق مغول ها به فرماندهی «تولوی» پسر چنگیز به حرم رضوی حمله کردند که به ویرانی بخشی از آن انجامید. «ابن بطوطه» که در سال 734 هـ.ق از مشهد دیدن کرده بود، به عمارت زیبا و کاشیکاری شده و ضریح نقره ای مرقد اشاره می کند.
پس از توسعۀ حرم امام رضا(ع) در دوران سلطنت شاهرخ و به همّت همسر وی -گوهرشاد خاتون- شورش ازبکها در خراسان در حدود سال 1000 هـ.ق باعث ویرانیهایی در حرم شد. امّا این ویرانی ها به سرعت به دستور شاه عبّاس صفوی مرمّت شد و بناهای دیگری مانند رواق «توحیدخانه» و رواق «الله وردی خان» به حرم اضافه گردید.این اقدامات در دوران قاجاریه نیز پیگیری شد.
در سال 1330 هـ.ق در حملۀ ارتش روسیه،صدمات زیادی به مجموعۀ حرم رضوی وارد شد، امّا «حسین میرزا نیّر الدوله» -والی خراسان- خرابی ها را مرمّت کرد.
مهمترین اقدامی که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در حرم رضوی انجام شد، به سال 1350 مربوط می شود. در این سال بخش مهمّی از واحد های بافت تاریخی این مجموعه ویران و به فضای سبز تبدیل شد.
در حال حاضر نیز طرح گسترش مجموعۀ آستان قدس رضوی در دست اجراست. مجموعۀ آستان قدس رضوی شامل حرم، ایوان ها، صحن ها، مدرسه ها، رواق ها، گنبد و گلدسته، موزه، کتابخانه و سایر بناهای مربوطه است که به اختصار معرفی خواهد شد.
منبع: دیدنی های مشهد، مؤلف: حسن یوسفی، مؤسسه کتاب همراه، ص 15
